عوامل کسب توفیق توبه

انسان به طور طبیعی در مسیر حرکت کمالی خویش در بهترین وضعیت، دچار خطاها و اشتباهاتی می شود که کمترین آنها، عدم بهره گیری از تمام ظرفیت ممکن و استعداد های خدادادی خود می باشد.

انسان به طور طبیعی در مسیر حرکت کمالی خویش در بهترین وضعیت، دچار خطاها و اشتباهاتی می شود که کمترین آنها، عدم بهره گیری از تمام ظرفیت ممکن و استعداد های خدادادی خود می باشد. از این رو، بازگشت به مسیر و بهره مندی از تمام ظرفیت و استعدادها، امری ضروری است که این مهم تنها به توفیق الهی و فضل و رحمت وی شدنی است؛ زیرا زمانی انسان می تواند به داوری و ارزش گذاری بپردازد که موقعیت خود و هدف را به خوبی درک کند و احاطه علمی و کامل داشته باشد. اینجاست که پیش از هر بازگشت و توبه انسانی، توبه خداوندی، خود را نشان می دهد. به این معنا که پیش از این که انسان موقعیت خود را ارزیابی کند، این خداوند است که به سوی بنده نظر می کند و به او عنایت ویژه ای می کند تا موقعیت خود را دریابد. در اینجا پیش از هر توبه انسانی، توبه خداوندی وجود دارد که فراهم کننده بیداری و هوشیاری و بازگشت به سوی مسیر اصلی و بهره مندی از تمام ظرفیت و امکانات می باشد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا بر اساس آموزه های قرآنی، شرایط توفیق توبه و آثار و پیامدهای آن را تبیین و تحلیل کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم. ● توبه، عنایت های مکرر الهی بی گمان توبه، یکی از مواردی است که به خوبی عنایت و رحمت فضل الهی را نسبت به بندگان نشان می دهد. می توان توبه را مصداق آشکاری از پیشی گرفتن رحمت و مهر الهی بر خشم او دانست؛ زیرا این رحمت فراگیر و مهر بی پایان اوست که بندگان گمراه و خطاکار را مورد توجه خویش قرار می دهد و با ابزارها و وسایل گوناگون به راه می آورد و نسبت به گمراهی و خطرهایش هشدار می دهد. انسان ها همواره به علل درونی خواهش های نفسانی و علل بیرونی وسوسه های شیطانی، از مسیر کمال دور می افتند و به جای راه، در مسیری گام برمی دارند که آنان را به چاه ویل دوری از خداوند می افکند. اینجاست که نیازمند عنایت های الهی می شوند تا گاه با مصیبت و گرفتاری و یا عذابی آسان و سخت و گاه دیگر با امری و فتنه ای، نسبت به موقعیت خطرناکشان آگاه گردند. از این رو همواره خداوند به سوی بنده خویش بازمی گردد و به او از روی مهر و شفقت نظری می افکند و به تنبیه و تشویقی، وی را نسبت به موقعیتش آگاه و بیدار و هوشیار می سازد. این همان معنای واقعی توبه الهی نسبت به بنده است. در آیات و روایات آمده است که پیش از هر توبه انسانی، توبه ای از سوی خداوند انجام می گیرد و هر یک از توبه های انسان ریشه در عنایت ها و توجهات خاص الهی نسبت به بشر دارد. در آیات الهی به این مسئله به عنوان بستر ها و زمینه های توبه بشر توجه و به برخی از آنها اشاره شده است که در این جا به برخی از آنها پرداخته می شود. ● بسترها و زمینه های توبه با توجه به مطالب پیشین می توان نتیجه گرفت که مهم ترین بستری که در آن فضا، توبه انسان شکل می گیرد، توفیق توبه است که در آیات قرآنی و آموزه های اسلامی از آن به توبه الهی یاد شده است. خداوند در آیه ۳۷ سوره بقره از توبه خداوند پیش از توبه حضرت آدم (ع) سخن می گوید. چنان که علامه طبرسی بیان می کند عبارت «تاب علیه» به معنای توفیق الهی برای توبه انسان است. (مجمع البیان، ج ۱و ۲، ص ۲۰۰) آیات دیگری چون ۵۴، ۶۴، ۱۲۸، ۱۶۰ و ۱۸۷ سوره بقره و ۱۲۸ سوره آل عمران و بسیاری از آیات دیگر به این مطلب به صراحت و کنایه اشاره دارد. بنابراین زمانی شخص توفیق توبه پیدا می کند که خداوند به وی توجه کند و این توجه الهی نیز همواره با توجه انسان نسبت به رحمت الهی همراه است. به این معنا که خداوند انسان را به رحمت خویش متوجه سازد و او که پیش از این با عنایت و توجه الهی نسبت به موقعیت خویش آگاهی یافته و توانسته موقعیت خود را ارزیابی کند، متوجه رحمت الهی می شود و در کنف این رحمت به سوی وی بازمی گردد. از این رو آیات قرآنی بر توجه به توبه پذیری خدا همراه با رحمت وی به عنوان زمینه توفیق انسان برای توبه یاد می کند. از جمله این آیات می توان به آیات پیش گفته اشاره کرد. این که انسان به رحمت خداوندی و بخشش وی ایمان داشته باشد، از مهم ترین مولفه هایی است که انسان را به سوی توبه می کشاند؛ زیرا اگر انسان باور به پذیری توبه از سوی خداوند نداشته باشد، هرگز به سوی وی بازنمی گردد. بر این اساس در آیه ۳۱ سوره توبه و نیز ۸ سوره تحریم به ایمان به عنوان یکی از مقتضیات توبه توجه شده است. البته لازم است شرایط در انسان وجود داشته باشد تا عنایت و رحمت الهی را به شکل کامل تری جلب و جذب نماید. اینها را می توان بسترهای انسانی توبه برشمرد. به سخن دیگر، برخی از عوامل و زمینه ها بیرونی است ولی برخی دیگر درونی و مرتبط با شخص انسان توبه کننده می باشد. از جمله این عوامل می توان به تقوای شخص از خدا اشاره کرد. کسانی که نسبت به گناهان، اهل تقوا هستند و به طور طبیعی به آن گرایش ندارند و به سبب خطا واشتباه، دچار آن می شوند، زمینه بهتر و مناسب تری برای توبه کردن دارند (حجرات آیه ۱۲) چنان که گرایش انسان به استعاذه (پناه بردن) به خداوند در همه امور، خود یکی از بسترهای مناسب جهت توفیق به توبه می باشد که در آیه ۱۱۸ سوره توبه به آن اشاره شده است. در این میان می توان به گرایش آدمی به استغفار نیز یاد کرد. کسانی که اهل استغفار به ویژه در سحرگاهان هستند، اینان نیز توفیق بیشتری برای توبه پیدا می کنند. چنان که اگر انسان در طول شبانه روز اهل استغفار باشد، می تواند امید داشته باشد که هرگز در خطا و اشتباه نیفتد و اگر به عللی دچار آن شد، به سبب استغفار و توجه دائمی به خداوند، از شر پیامدهای آن در امان باشد و توفیق بیشتری برای توبه و بازگشت پیدا می کند. (آل عمران آیه ۱۳۵ و نساء آیه ۶۴ و هود آیه ۵۲) البته آیات قرآنی چون ۶۴ سوره نساء به زمینه بیرونی چون توجه پیامبر (ص) و اولیای الهی نسبت به شخص نیز اشاره می کند که می تواند اسباب توفیق توبه را فراهم آورد. بی گمان عنایت و توجه اولیای الهی و شفاعت آنان در این زمینه همانند جاهای دیگر بسیار سودمند خواهد بود. به هر حال توجه دایمی به خداوند و ذکر و یادش (آل عمران آیه ۱۳۵) و نیز استغفار همیشگی می تواند توفیق برای توبه را افزایش دهد و سطح قبولی آن را نیز بالا ببرد، به گونه ای که شخص، کمتر تحت تاثیر پیامدهای طبیعی خطا و اشتباه قرار گیرد. خداوند برای این که به انسان توفیق توبه را ببخشد وی را به اشکال مختلف هوشیار و بیدار می کند تا به ارزیابی از عملکرد خویش بپردازد که از آن جمله می توان به گرفتار کردن شخص به سختی ها و مصیبت ها اشاره کرد. خداوند در آیه ۸۷ سوره انبیا به این روش برای ایجاد بازگشت و توبه در انسان ها توجه می دهد و به انسان این مطلب را گوشزد می کند که برخی از مشکلات و گرفتاری ها به سبب آن است تا آدمی از خواب غفلت بیدار شود و از گمراهی که به سبب خطا و اشتباه و گناه در پیش گرفته درآید و در مسیر کمالی گام بردارد. خداوند در آیه ۴۱ سوره روم و نیز ۲۱ سوره سجده و ۴۸ سوره زخرف و ۲۷ سوره احزاب و نیز آیاتی دیگر توضیح می دهد که برخی از عذاب های دنیوی در دنیا برای این است تا زمینه توبه در اشخاص یا جوامع فراهم آید و انسان از خواب غفلت خویش بیدار شود و در مسیر کمالی گام بردارد؛ زیرا ادامه مسیری که به دور از تقوا و آموزه های الهی باشد چیزی جز از دست دادن قرب الهی و متوجه کردن خشم و غضب الهی نسبت به خود نیست. البته نباید از این نکته غافل ماند که آن چه میل آدمی را به سوی ترک گناه و انجام توبه افزایش می دهد، آگاهی و نیز باور و عقیده به رحمت و مغفرت الهی و گذشت از خطاها و اشتباه های اوست. این گونه است که آدمی به سادگی به سوی خداوند استقبال می کند و چنان نسبت به وی عمل می کند که گویی هرگز خطایی مرتکب نشده و گناهی از وی سر نزده است. بنابراین توجه و باور آدمی، نقشی بسیار مهم و اساسی در ایجاد بستر مناسب برای توبه فراهم می آورد که آیاتی بسیار از جمله آیه ۸۹ سوره آل عمران و نیز ۳۴ سوره مائده به این اصل توجه می دهد. در حقیقت علم آدمی به قبولی توبه، دل او را به همه سختی و سیاهی که گناه و خطا ایجاد می کند، نرم و آرام و سپید می کند و به او این امکان را می بخشد تا به سادگی به سوی خداوند بازگردد و به همان آسانی توبه کند. (مائده آیه ۳۴ و ۳۹ و ۴۰ توبه آیه ۱۰۴) همان گونه که خداوند نسبت به انسان آسان گیر است و شرایط توبه و توفیق آن را به انسان می دهد، انسان نیز می بایست این گونه باشد و به دیگران فرصت توبه و بازگشت را بدهد و اگر دید که کسی خطایی کرد و خواستار توبه است، به وی فرصت آن را بدهد و شرایط را بر او سخت نکند که از توبه و بازگشت به اسلام و قرآن باز ماند. از آیاتی چون ۲ و ۳ و ۱۱ سوره توبه و مانند آن برمی آید که ایجاد فرصت برای حتی دشمنان دین اسلام برای توبه و بازگشت به اسلام، لازم و ضروری است، چه رسد که انسان مسلمانی خواهان بازگشت باشد ولی شرایط جامعه برای بازگشت وی فراهم نباشد به گونه ای که شخص روی بازگشت نداشته باشد. ● از چه توبه کنیم؟ انسان می بایست از خیلی از رفتارهای نادرست خودداری کند؛ زیرا او را در شرایطی قرار می دهد که توفیق توبه از وی سلب می شود. ما انسان ها باید از خیلی کارهای روزانه خویش توبه کنیم و به انجام آن مبادرت نورزیم. از جمله این کارها می توان به اسراف در خوردنی ها (طه آیات ۸۱ و ۸۲) افشای رازهای دیگران (تحریم آیه ۳ و ۴) استهزا و تمسخر دیگران (حجرات آیه ۱۱) دادن القاب زشت و ناخوشایند به مردم (حجرات آیه ۱۱) بخل و خساست (قلم آیات ۱۷ تا ۳۲) تجسس درباره عیب ها و کاستی های مومنان (حجرات آیه ۱۲) رباخواری (بقره آیه ۲۷۵ و ۱۷۸ و ۱۷۹) تهمت به ویژه تهمت های ناموسی و جنسی (نور آیه ۱۴) عیب جویی (حجرات آیه ۱۱) و قذف (نور آیه ۴ و ۵) و حتی کتمان حق (بقره آیه ۱۵۹ و ۱۶۰) و مانند آن اشاره کرد. ● راه های استمرار توبه توبه و بازگشت از گناهان، باید استمرار داشته باشد و هر زمان خطایی از انسان سر زد، بلافاصله به سراغ توبه رود تا ریشه های وسوسه را از ضمیر خود برکند و به اصلاح نفس خویش قیام نماید. آدمی از هر گناهی که توبه می کند، باید کمال مراقبت را به خرج دهد تا توبه اش را نشکند و بر پیمان خود در پیشگاه الهی باقی بماند. به تعبیر دیگر اگر هنوز انگیزه هایی از گناه در وجود انسان به چشم می خورد، با آن به مبارزه برخیزد و جهاد با نفس را سرلوحه زندگانی خویش قرار دهد تا در صف تائبان و مجاهدان حق قرار گیرد. اما شیوه هایی را که برای استمرار بخشی به توبه و استمرار آن در ترک گناهان می توان ارائه کرد، عبارت است از: ۱) جدا شدن از محیط گناه و عدم شرکت در مجالس معصیت. توبه کار در آغاز امر آسیب پذیر است و همانند بیماری می ماند که تازه از بستر بیماری برخاسته، و اگر در محل های متعفن و آلوده قدم بگذارد، بیماری او مجددا برمی گردد. ۲) باید در معاشرت های خود تجدیدنظر کند و از دوستانی که در گذشته او را به انجام گناه تشویق می کردند، فاصله بگیرد. ۳) هرگاه وسوسه و انگیزه گناه در او پیدا شد، به ذکر خدا روی آورد که: «ذکر خدا مایه آرامش دلهاست». (رعد، آیه ۸۲) ۴) همواره به آثار زیانبار گناه بیندیشد و به عواقب چنین اعمالی توجه داشته باشد. ۵) مطالعه داستان های گذشتگان و کسانی که بر اثر گناهان مختلف، گرفتار مصائب دردناک شدند، و نیز دقت نظر در حالات پیامبران الهی-علیهم السلام-که دچار ترک اولی شدند، می تواند بسیار مفید و اثربخش باشد و انسان را به توبه وادارد و در مسیر حفظ آن و عمل به تکالیف دینی یاری رساند. معاویه بن وهب گفت: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمودند: «وقتی که بنده ای توبه خالص کند، خداوند دوستدار او شود، پس در دنیا و آخرت بر او بپوشاند. از حضرت سوال کردم: چگونه خداوند بر او بپوشاند؟ حضرت فرمودند: خدا دو فرشته ای که گناهان او را نوشته اند به فراموشی اندازد و به سوی اعضای او وحی کند که گناهان او را بپوشانید و به سوی بقعه های زمین وحی فرستد که گناهانی را که بر روی شما انجام می داد، بپوشانید، پس در حال توبه، خداوند راملاقات کند و زمانی که او را ملاقات می نماید، چیزی که علیه او به ارتکاب گناه شهادت بدهد، وجود ندارد.»

سایت آفتاب محمدباقر پورشکیب

روزنامه کیهان ( www.kayhannews.ir )